Boomstamgraven op de Grote Markt in Poperinge?!

Het is intussen 15 jaar geleden dat een grootschalig archeologisch onderzoek werd uitgevoerd op de Grote Markt van Poperinge door Monument Vandekerckhove NV. De opgraving gaf ons een unieke kijk op de ontwikkeling van het marktplein tijdens de volle en late middeleeuwen (1000-1500). Zo kwamen onder meer de fundamenten van de verdwenen halle aan het licht, paalsporen van een gebouw uit het begin van de 11^de eeuw, de evolutie van de oude hoofdweg die over de markt liep en een brede gracht aan de zuidzijde die vermoedelijk diende als afbakening van het kerkhof rond de Sint-Bertinuskerk. Rond 1310 raakte deze gracht definitief opgevuld na een gebruiksperiode van minstens drie eeuwen.

Naast en tussen de muren van de oude halle troffen de archeologen ook een 13-tal graven aan buiten de vroegere omheining van het kerkhof. Drie van deze graven bleken boomstamgraven te zijn, met de resten van één volwassene en twee kinderen. Een C14-datering op het volwassen skelet geeft een datering tussen 1140 en 1270. In het begin hadden de archeologen de ‘boomstammen’ niet als graf herkend, waardoor het boomstamgraf van de volwassene jammer genoeg brak bij lichting.

Twee jaar terug werd het bewaarde boomstamgraf van één van de kinderen voor conservatie opgestuurd naar Restaura NV in Nederland. Onlangs kwam het boomstamgraf van het kind terug in het depot en zijn we er een unieke vondst rijker. We hopen het in de toekomst definitief in de hoppestad te kunnen ontsluiten.

Boomstamgraf volwassene

Boomstamgraf kind

Boomstamgraven

Het gebruik van een uitgeholde boomstam als doodskist of sarcofaag is misschien eerder zeldzaam, maar ons zeker niet onbekend. We kennen de begravingspraktijk vooral uit de prehistorie. Gedurende het neolithicum, maar vooral tijdens de bronstijd, kwamen deze boomstamgraven courant voor. Met bekende voorbeelden als het meisje van Egtved, een boomstamgraf uit Denemarken dat rond 1400 v.Chr. gedateerd wordt, en de Gristhorpe man, die rond 2000 v.Chr. in Engeland begraven werd. Deze boomstamgraven waren vakkundig uitgehold en bevatten een verzameling aan waardevolle grafgiften, zoals wapens en juwelen.  

Kort na de bronstijd lijkt de traditie vrijwel volledig te verdwijnen, om pas na 2000 jaar opnieuw op te duiken. Die comeback wordt gelinkt aan de toename van christelijke inhumatiebegraafplaatsen vanaf de vroege middeleeuwen. Op deze grafvelden, vaak gelegen op de afgebakende heilige grond rondom kerken, gebeurden begravingen volgens christelijke traditie. In tegenstelling tot de Romeinen uit de vorige periode verkozen christenen inhumatie boven crematie, waardoor houten kisten opnieuw gebruikelijk werden. Volgens sommige onderzoekers waren boomstamvormige kisten simpelweg een van de mogelijke grafkisttypes. Maar waarom blijven boomstamgraven dan toch zo zeldzaam?

In België werden tot nu toe slechts een handvol boomstamgraven ontdekt, en bijkomend onderzoek errond blijft voorlopig beperkt. In Munsterbilzen (Limburg) werd in 2006 een grafveld opgegraven met negen boomstamgraven uit de 8^e tot 10^e eeuw. Ook in Oost-Vlaanderen werd in Moorsel en Elversele mogelijk een boomstamgraf gevonden. In Huizingen (Vlaams-Brabant) werd ook een goed bewaard exemplaar ontdekt uit de 8^e-9^e eeuw, en in Waals Brabant, in Grez-Doiceau, troffen ze een aantal Merovingische boomstamgraven aan.

Hoewel er zeker enkele vondsten gedaan werden, zijn die uiterst beperkt in vergelijking met het totaal aantal middeleeuwse graven opgegraven in België. Opvallend is bovendien dat de meeste boomstamgraven uit de vroege middeleeuwen dateren, terwijl die van Poperinge uit de volle middeleeuwen komen. Dat maakt de vondst zo bijzonder.

Sommige onderzoekers leggen een link met de Germaanse Volksverhuizing, vlak na het ineenstuiken van het West-Romeinse Rijk. Migrerende Germaanse groepen zouden onder meer hun eigen begravingspraktijken hebben meegenomen naar West-Europa. In het huidige Duitsland, grotendeels de regio waaruit deze Germanen afkomstig waren, zijn uitzonderlijke grafvelden gevonden. Deze begraafplaatsen bevatten veel rijkversierde boomstamgraven en grafkamers, wat het idee ondersteunt dat Germanen mogelijk verantwoordelijk waren voor de heropleving van deze traditie. Het gebruik van boomstamgraven zou dus kunnen wijzen op een cultureel verschil met de lokale bevolking. De vondst in Poperinge zou met haar late datering kunnen tonen dat dit culturele onderscheid nog eeuwen later sporen naliet.

Zou het hier echt gaan om een gezin dat zijn Germaanse afkomst vierde na de dood? Toekomstig DNA-onderzoek zou kunnen aantonen of de drie individuen verwant waren en of er misschien ooit Germaans bloed door hun aderen heeft gestroomd.

Het conserveren van hout

Het boomstamgraf van het kind werd in november 2023 breekbaar en beschimmeld binnengebracht bij Restaura, een bedrijf gespecialiseerd in de conservatie van archeologische materialen. Intussen is het na twee jaar succesvol geconserveerd.

Hout is een vergankelijk materiaal en blijft in de meeste bodemomstandigheden en archeologische contexten niet bewaard. De meeste bodems zijn immers vochtig en zuurstofrijk waardoor schimmels en bacteriën het hout snel zullen afbreken. In waterverzadigde, zuurstofarme bodems gebeurt die afbraak veel trager door anaerobe bacteriën. Het is ook in die condities dat archeologisch hout het best bewaard, zo ook de boomstamgraven van Poperinge.

Eens opgegraven, is een goede verdere bewaring van het archeologisch hout niet gegarandeerd. Zodra waterverzadigd hout in contact komt met zuurstof, versnelt het degradatieproces. Ook bij de boomstamgraven was de beperkte blootstelling aan de lucht al voldoende om het hout te vervormen en schimmelvorming te veroorzaken. Opgegraven hout moet daarom zo snel mogelijk gestabiliseerd worden. Enerzijds moet contact met zuurstof en licht vermeden worden, om schimmelgroei tegen te gaan en anderzijds mag het hout ook niet te snel uitdrogen, want dan zal het krimpen, barsten en volledig vervormen. Daarom werd het graf onmiddellijk verpakt in plastic tot het professioneel geconserveerd kan worden.

Dat conservatieproces, zoals Restaura het uitvoerde, omvat een reiniging van het hout met gedemineraliseerd water, gevolgd door een onderdompeling in een bad met  polyethyleenglycol (PEG). Op die manier zal de PEG de houtcellen opvullen en het hout weer steviger maken. Tenslotte wordt het voorwerp gecontroleerd gevriesdroogd, zodat het opnieuw kan getoond worden aan een breed publiek.